شرح فصل‌های پانزدهم و شانزدهم: برخی ویژگی‌های تشریفات صرف نذر
شرح فصل‌های پانزدهم و شانزدهم: برخی ویژگی‌های تشریفات صرف نذر
بخش عمده نذور مرسوم در مسلک اهل حق تقارن یا تشابهی دارد با رخدادی معنوی نظیر مراسم سر سپردن (تجدید عهد و میثاق)، سه روز روزه معروف به نیت‌های مرنوی، آغاز فصل‌های چهارگانه سال به‌ویژه فصل بهار، عید نوروز و اعیاد مهم مذهبی چون عید قربان و عید فطر (آح۱، گ ۱۱۹۹). توضیح این‌که در سنت اهل حق، هر یك از فصول سال منتسب به یكی از مقربین خداست و برای جلب خیر و بركت در اول هر فصل نذری برپا می‌شود (آح۱، گ۱۴۴۷).
با توجه به اهمیتی که پیروان این مسلک برای نذور قائلند و نیز با توجه به تشریفات خاص صرف این نذور که موضوع فصل‌های ۱۵ و ۱۶ کتاب است، می‌توان گفت که اهل حق معمولاً در نوعی انتظار شوق‌آمیز برای فرارسیدن یکی از این مناسبت‌ها به سر می‌برند.
اهل حق معمولاً در نوعی انتظار شوق‌آمیز برای فرارسیدن یکی از این مناسبت‌ها به سر می‌برند.
از آن‌جا که جم (جمع) و نذر و صرف نذور در جمع‌های عبادی از مقدسات اهل حق به شمار می‌رود، پیروان این آیین در رعایت شرایط مقرر برای تشکیل جمع و صرف نذور دقت و سعی فراوان معمول می‌دارند. جمع‌های عبادی و جزئیات برگزاری آن‌ها در فضایی آن‌چنان روحانی برگزار می‌شود که در اشخاصی که نخستین بار توفیق حضور در آن‌ها می‌یابند اثری ماندگار به جا می‌گذارد. برای آشنا شدن همگان با کم و کیف این مناسک به برخی از ویژگی‌ها در این‌جا اشاره می‌کنیم.
توجه به مبدأ
- از آن‌جایی که انجام نذر تعهد و دِینی معنوی بر عهده نذرکننده به شمار می‌رود، از زمانی که شخص نذر می‌کند و یا نذر بر او واجب می‌شود، درحال توجه به مبدأ و التجا و استدعا برای کسب مهلت و جلب توفیق الهی برای ایفای تعهد خود است (آح۱، گ۱۱۸۱). به همین لحاظ، شخص نذرکننده با جدا کردن وجه نذر ترتیبی می‌دهد که حتی اگر خود او از دنیا برود، وجه مزبور صرف نذر معهود بشود.
- حالت توجه به مبدأ و ذکر حق از زمان تهیه مقدمات نذر تا خاتمه جمع عبادی، همچنان برقرار است. کما این‌که در مورد قربان از هنگام انتخاب حیوان مورد نظر تا زمان ذبح و آماده سازی برای طبخ، کلیه دست‌اندرکاران توجه و مراقبت دارند تا شروط مقرر برای تهیه نذر کاملاً رعایت شود.
- خواندن دعاهای خاص و تکرار آن‌ها، شامل التجا و شکرگزاری به درگاه حق، ذکر اسماءِ یکتا و مقربان درگاه الهی، بخشی جدانشدنی و از ارکان این آیین است. دعاهای مرسوم نظیر دعای تیغ، دعاهای مخصوص غذای نذر، و دعای سفره و دیگرها که از طرف اولیاءِ اهل حق مقرر شده‌اند، حامل و حاوی اثرات یکتایی به شمار می‌آیند و شامل نذور نیز می‌شوند. در زمان قرائت دعاها میزان توجه حاضرین در اوج است.
- همه‌ی دست‌اندرکاران و مسئولین طبخ و دعا دادن و تقسیم نذر و یکایک جمعنشینان، در طول مدت حضور تا خاتمه مراسم به توجه و ذکر و عبادت مشغولند و از پرداختن به هر گونه صحبتی پرهیز می‌کنند.
- شاگرد اهل حق توجه به مبدأ در جمع را موجب برخورداری از دو فیض می‌داند: یکی از آنِ حضور خودش در جمع و یکی به علت حضور تمامی جمعنشینان، که تعدادشان هر چه بیش‌تر باشد، در صورت توجه کامل به مبدأ فیض بیش‌تری نصیب یکدیگر می‌کنند (آح۲، ص۳۲۷).
رعایت پاکی ظاهر و باطن
- دست‌اندرکاران و جمعنشینان با بدن‌ها و لباس‌های پاک در جمع شرکت می‌کنند و از گفتار و پندار و رفتار خلافِ شأن محفل می‌پرهیزند و با خلوص نیت و فروتنی و نزاکت کامل رفتار می‌کنند.
- در آماده‌ساختن گوشت قربانی، رعایت پاکی ظاهری و باطنی از واجبات است و برای جداسازی اعضا و جوارح حلال از بخش‌های حرام یا مکروه دقت وافی می‌شود و گوشت قربانی پس از شستشو در ظروف مخصوص برای پخت قرار می‌گیرد و تا زمان آماده شدن نیز مُهر و نچشیده پخته نمایند و کسی هم تا پیش از خواندن دعاها ذره‌ای از نذر را نمی‌چشد.
- شستشوی دست جمع‌نشین با آب پاکیزه و هم‌زمان با آن ذکر اسماءِ الهی نیز از دیگر وجوه رعایت پاکی به عنوان مقدمه‌ای لازم پیش از صرف نذر محسوب می‌شود، چنان‌که در حکم وضو از آن یاد شده است. مسئولین جدا کردن گوشت از استخوان و تقسیم نذر موظف‌اند که، پیش از ورود به محل جمع، دست‌هاشان را به طور کامل شستشو داده باشند.
رعایت نظم و ترتیب
- تقسیم وظایف و ترتیب و توالی انجام تشریفات صرف نذر از نظم دقیقی برخوردار است و هر شخص مسئولی به وظایف خود کاملاً آگاه است و در سکوت کامل و بدون گفت و شنود با دیگران، وظایف خود را انجام می‌دهد.
- دعاهای مقرر بدون کم و کاست توسط مسئولین، به ترتیب و توالی مقرر عیناً خوانده می‌شوند.
- نظم و ترتیب و شیوه مشخص در توزیع غذای نذر بین حاضرین، بدون توجه به ارشدیت یا مقام و موقعیت اشخاص حاضر، مثال‌زدنی است.
- در پایان مراسم نیز خدمتکاران با همان نظم پیشین اقدام به جمع‌آوری سفره و ظروف می‌کنند و حاضرین، با کسب اجازه، در سکوت و کماکان در حالت توجه محل را ترک می‌گویند.
رعایت عدالت و مساوات
- سعی و دقت کامل در توزیع نذر و سایر خوراکی‌های موسوم به نیاز به صورت قسمت‌های مساوی و پرهیز از هر گونه تبعیض در همه حال برقرار است.
- حتی الامکان، از ظروف ساده و یکسان برای صرف نذر استفاده می‌شود.
- قسمت نذرِ کسی که نامش در زمره جمع‌نشین بوده و به علتی نتوانسته در جم حاضر شود، محفوظ می‌ماند.
رعایت کامل حقوق اعم از حق‌الله و حق‌الناس
- نذر باید با بهترین کیفیت و کم‌ترین هزینه ممکن صرف شود و خدشه وارد کردن به این شروط مسئولیت اخروی دارد (آح۱، گ۶۱۲).
رعایت احترام و تقدس جمع و نذر
- واردین به محل جمع، با خضوع و خشوع و حضور قلب و ادای احترام کامل به ترتیب در مکان مقرر می‌نشینند و از زمان اعلام رسمیت تا خاتمه مراسم از جای خود بر نمی‌خیزند.
- مسئولین توزیع نذر، با احترام و فروتنی سهم نذر هر یک از جمعنشینان را عرضه می‌کنند و حاضران، به همین ترتیب، با رعایت احترام و حس شکرگزاری قلبی، سهم خود را دریافت می‌کنند و در مقابل خود قرار می‌دهند تا به همراه دیگران به صرف آن بپردازند.
- بنا بر اعتقاد اهل حق، برعکس لقمه‌ی حرام که اثر بد بر روح می‌گذارد، خوردن نذر روح را تقویت می‌كند. از این‌جاست که غذای نذری نباید هرگز به صورت پس‌ماند دور ریخته شود. اهل حق نذر را متبرک می‌دانند و معتقد‌ند که اثر نذر به کیفیت آن است و نه به کمیت آن.
اهل حق بر این باورند که در جمع‌های عبادی‌شان جلوه ذات حق پدیدار است و بر قلب پاکان می‌تابد و جمعی هم که برای صرف نذر منعقد می‌شود از این قاعده مستثنا نیست. بر این اساس اعتقاد دارند که به محض رسمیت یافتن مراسم جم، ذات یکتا در جم حاضر است و جمع‌نشین خود را در حضور او می‌یابد. بر اساس همین باور است که اولین قسمت نذر به نام ذات حق عرضه می‌شود.
شایان ذکر است که مؤمنین به ادیان الهی از جمله مسلمین (۱) به حضورِ عالمگیرِ الهی اعتقاد دارند (م‌ف، ص۸۱). لیکن از آن‌جا که ادیان الهی خداوند را وجودی فاقد ابعاد مادی، و ورای ابعاد مکانی و زمانی می‌دانند، و از دیدگاه مؤلف نیز تنها ذات یکتاست که بسیط و مجرد مطلق است (م‌ع، ص۷۶)، چگونه می‌توان حضور این وجود غیرمادی را در عالم مادی تصور کرد. این موضوع در طول قرون و اعصار مورد بحث و جدل بین فلاسفه و متفکرین بوده است. مؤلف با توجه به این نکته در آخرین فصل کتاب حاضر به قصد رفع پاره‌ای توهمات، با تشریح مفاهیمی چون تجلی و مظهریت، به توضیحاتی در این‌باره پرداخته است.
با توجه به تفاوت‌هایی که استاد الهی درباره جایگاه اصول و فروع در دین برشمرده است (ب‌ح، ص۳۶۸) می‌توان انتظار داشت که تشریفات و آداب آیینی نظیر برگزاری جمع و صرف نذور در زمره فروع قرار بگیرد، هر چند که چنین تفکیکی نافی آثار معنوی آن مناسک نیست. این نکته نیز در بررسی مراسم آیینی و سنت‌های کهن حائز اهمیت است که شخص، در مقام یک ناظر مستقل یا پژوهشگر بی‌غرض، این‌گونه مراسم و مناسک را می‌باید از دیدگاه زمانه و بر زمینه‌ی تاریخی، فرهنگی، اعتقادی، و قومی شکل‌گیری آن‌ها مورد تحلیل قرار دهد. وگرنه امکان دارد در برداشت‌های خود به بی‌راهه برود و دچار سوء تعبیر شود (آح۲، ص۲۴۶).
یکی از ویژگی‌های مشی ابداعی مؤلف که به عنوان معنویت فطری شناخته شده است در نظر داشتن سطح آگاهی، شیوه زندگی، و طرز فکر انسان‌های هر عصر و تطبیق فروعات با این مقتضیات در عین حفظ جوهر اصلی و آثار معنوی و الهی آن‌هاست.
یکی از ویژگی‌های مشی ابداعی مؤلف که به عنوان معنویت فطری شناخته شده است در نظر داشتن سطح آگاهی، شیوه زندگی، و طرز فکر انسان‌های هر عصر و تطبیق فروعات با این مقتضیات در عین حفظ جوهر اصلی و آثار معنوی و الهی آن‌هاست. از این‌جاست که در چند دهه‌ی گذشته تغییراتِ با‌اهمیتی را در آداب و سنن عبادی، از جمله تشریفات جمع و نذر، شاهد بوده‌ایم که به برخی از آن‌ها پیش از این اشاره شده، و در پرداختن به مطالب فصول آتی نیز به موارد دیگر اشاره خواهد شد.
۱. ولِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ: مالکیّتِ مشرق و مغرب فقط ویژه خداست؛ پس به هر کجا رو کنید آن‌جا روی خداست. یقیناً خدا بسیار عطاکننده و داناست. (قرآن مجید: سوره‌ی۲، آیه‌ی۱۱۵، ترجمه انصاریان)